Paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing

Inleiding weerstandsvermogen

Het weerstandsvermogen betreft de mogelijkheid van de gemeente om financiële risico’s op te vangen, zonder dat dit ten koste gaat van het bestaande beleid. Het weerstandsvermogen wordt uitgedrukt in een ratio.

In deze paragraaf staat beschreven met welke risico’s de gemeente Schagen te maken heeft, de berekening en de analyse van het weerstandsvermogen en de weerstandscapaciteit en de verplichte kengetallen.

Het weerstandsvermogen is onder te verdelen in een incidenteel weerstandsvermogen voor het opvangen meer eenmalige risico’s en een structureel weerstandsvermogen voor het opvangen van meerjarige risico’s. In deze paragraaf is zowel een berekening gemaakt van de incidentele weerstandsratio als van de structurele weerstandsratio. En daarnaast is het totaal van de risico's afgezet tegen het incidentele weerstandsvermogen.

Ontwikkeling risico’s
In de begroting 2022 voorzagen we een aantal trends en ontwikkelingen:

• op orde krijgen van gemeentelijke organisatie;
• herijking gemeentefonds;
• open einde regelingen sociaal domein;
• calamiteiten en rampen;
• duurzaamheid en klimaatbestendigheid.

De belangrijkste risico's waar we in 2022 mee te maken hadden zijn te relateren aan deze ontwikkelingen en lichten we hieronder verder toe.

Daarnaast is een algemene ontwikkeling te zien dat vooral de structurele risico’s toenemen waar geen structureel hogere inkomsten tegenover staan.

Risico op het niet meer kunnen continueren van het gewenste niveau van de dienstverlening als gevolg van vacatures

In de begroting 2022 waren extra middelen opgenomen om een recruiter aan te trekken die helpt bij de invulling van de openstaande vacatures. Het is gelukt om van de 150 vacatures die open zijn gesteld er ruim 100 in te vullen. Voor sommige functies blijft het lastig om geschikt personeel te vinden. In sommige gevallen blijft het noodzakelijk om dan mensen in te huren.
Ook is in 2022 gewerkt aan het werkgeversmerk dat in 2023 verder wordt vormgegeven. Het werkgeversmerk zal ook bijdragen aan het aantrekken van de juiste mensen en het invullen van vacatures.  

Risico op het niet meer kunnen continueren van het gewenste niveau van de dienstverlening als gevolg van lagere en/of onzekere bijdragen uit het Rijk

Gemeenten krijgen vanuit het Rijk een bijdrage uit het gemeentefonds. Dit is voor de gemeenten de grootste bron van inkomsten. Het gemeentefonds kent verschillende uitkeringen, waarvan de algemene uitkering de grootste component is. De hoogte van de algemene uitkering is afhankelijk van verschillende maatstaven, waaronder het inwoneraantal. Ook de economische ontwikkeling in Nederland en het politieke beleid van de Nederlandse overheid tellen mee.

In 2022 is bekend geworden dat de opschalingskorting tot en met 2025 bevroren blijft. Alleen zal vanaf 2026 de opschalingskorting in zijn geheel in mindering op de algemene uitkering worden gebracht. Dit gebeurt zonder ingroeipad. Ook het accres voor de jaarschijf 2026 is naar beneden bijgesteld. Daardoor daalt de algemene uitkering voor ons vanaf dat jaar aanzienlijk. Voor de jaren na 2026 bestaat nog steeds grote onzekerheid.

In de gemeente Schagen zien we de kosten voor Jeugdzorg, Wmo en Participatie als gevolg van de open einde regelingen steeds meer toenemen. De financiering voor deze kosten vanuit het Rijk is niet stabiel en dit brengt daardoor onzekerheid met zich mee.
We zien een nieuw risico met betrekking tot de financiering van onderwijshuisvesting. De middelen die het Rijk ter beschikking stelt zijn niet toereikend als gevolg van prijsstijgingen.

Risico op het (tijdelijk) niet meer kunnen continueren van de dienstverlening als gevolg van cybercriminaliteit

In 2022 zijn in Schagen geen grote incidenten gebeurd met betrekking tot cybercriminaliteit. Cybercriminaliteit neemt wereldwijd wel toe. Applicaties kunnen (tijdelijk) stil komen te liggen doordat er lekken in de software van leveranciers zitten die cybercriminelen zouden kunnen gebruiken. Dit heeft impact op het kunnen continueren van de bedrijfsvoering, doordat applicaties tijdelijk stil komen te liggen, omdat de leveranciers eerst updates moeten doorvoeren. Tot die tijd kan geen gebruik worden gemaakt van de betreffende applicaties.

Het risico op cybercriminaliteit is groter in eigen gebouwde maatwerk applicaties, dan in standaard (SAAS)oplossingen. De directie heeft daarom in 2022 besloten te stoppen met de verdere ontwikkeling van het eigen gebouwde zaaksysteem. Dit systeem wordt onderhouden tot in 2023 voor een standaard oplossing is gekozen.

Risico's als gevolg van de oorlog in Oekraïne

Ondanks dat Nederland niet betrokken is bij de oorlog in Oekraïne, merken we hier wel de gevolgen van deze oorlog.
In de eerste plaats zien we Oekraïners die (tijdelijk) op zoek zijn naar onderdak en verblijven bij gastgezinnen in de gemeente Schagen of inmiddels in tijdelijke woningen.
Daarnaast zijn de prijzen voor olie en gas als gevolg van de oorlog zo ver gestegen dat dit heeft geleid tot een energiecrisis waarbij mensen hun rekeningen voor gas en elektra niet meer kunnen betalen. De prijsstijgingen werken niet alleen door in andere grondstoffen en materialen, maar ook in voedingsmiddelen. Het leven is in 2022 gemiddeld ruim 10% (CPI 2022) duurder geworden ten opzichte van 2021.

Risico's gerelateerd aan de woningmarkt

Om de inflatie niet nóg verder te laten stijgen heeft de Europees Centrale Bank de rente laten stijgen. Voor woningzoekende betekent dit dat zij minder kunnen lenen dan een jaar eerder.
Bouwmaterialen zijn schaars en daardoor duur. In de huidige woningmarkt is het voor starters lastig een (duurzame) betaalbare woning te vinden.
De stijgende rente zorgt er ook voor dat er minder doorstroom plaatsvindt.

Risico's gerelateerd aan duurzaamheid en klimaatbestendigheid

De stijging van de olie- en gasprijzen heeft aangetoond dat we nog te afhankelijk zijn van deze grondstoffen. Het verduurzamen van woningen en gebouwen kan bijdragen aan minder gasverbruik. Dit vraagt echter een investering van de woningeigenaar. Als gemeente adviseren we inwoners en bedrijven over hoe zij hun woning of bedrijfsgebouw kunnen verduurzamen.

Inleiding weerstandsvermogen

Het weerstandsvermogen kan worden uitgedrukt als de verhouding tussen de weerstandscapaciteit en alle risico’s waarvoor geen maatregelen zijn getroffen en die van materiële betekenis kunnen zijn in relatie tot de financiële positie.

Het weerstandsvermogen is onder te verdelen in een incidenteel weerstandsvermogen voor het opvangen meer eenmalige risico’s en een structureel weerstandsvermogen voor het opvangen van meerjarige risico’s.
In de nota Vermogensbeheer, vastgesteld in december 2019, is opgenomen dat voor het incidenteel weerstandsvermogen gestreefd wordt naar een ratio van 1,5.
De gemeente Schagen heeft het risicobeleid verder niet uitgewerkt.

Incidenteel weerstandscapaciteit

De incidentele weerstandscapaciteit bestaat uit die reserves waar nog geen verplichting op rust of waarvan de besteding nog kan worden gewijzigd. Daarnaast wordt rekening gehouden met stille reserves.

In de jaarrekening 2022 is rekening gehouden met de stille reserve die aanwezig is op gronden en gebouwen waarover de gemeente beschikt. De stille reserve waarmee wordt gerekend is € 16,9 miljoen.

De incidentele weerstandscapaciteit bedraagt per 31 december 2022:
Stand algemene reserve per 31-12-2022:   €  3.736.000 voor jaarrekeningresultaat
Stille reserve:               € 16.900.000
Totaal:                  € 20.636.000

Incidentele risico's
Voor het classificeren van risico's gebruiken we de volgende staffel:

In onderstaand overzicht zijn de incidentele risico's gespecificeerd met een risico groter dan € 100.000. Andere risico's zijn samengevat onder de overige risico's.

De incidentele risico's met de grootste financiële impact betreffen:

• Oplopende kosten voor de jeugdzorg die niet door het Rijk gedekt worden.
• Risico's t.a.v. calamiteiten en rampen. Hier valt ook het risico op cybercriminaliteit onder. De inschatting dat cybercriminaliteit plaatsvindt wordt laag ingeschat, echter de financiële gevolgen en de impact op de dienstverlening zijn hoog.
• Risico dat het onderhoud van kapitaalgoederen meer middelen vraagt dan begroot.

Ratio incidenteel weerstandsvermogen

Op basis van de beschikbare en de benodigde incidentele weerstandscapaciteit kan het weerstandsvermogen worden bepaald.

De incidentele risico’s, afgezet tegen de beschikbare incidentele capaciteit, geven een ratio van 6,8. De streefwaarde o.b.v. de nota Vermogensbeheer (2019) bedraagt 1,5. De ratio ligt ruim boven de streefwaarde.

Structureel weerstandscapaciteit

De structurele weerstandscapaciteit bestaat uit de onbenutte belastingcapaciteit en de post onvoorzien. Voor de onbenutte ozb-capaciteit gaan wij uit van het verschil tussen het artikel-12-norm-tarief en het laatst vastgestelde tarief.

Wanneer in 2022 het artikel-12-norm-tarief in Schagen was geheven, had dit een extra opbrengst opgeleverd van € 3,3 miljoen (2021: € 2,7 miljoen).

De structurele weerstandscapaciteit bedraagt per 31 december 2022:
Onbenutte belastingcapaciteit:      € 3.300.000
Post Onvoorzien:            €     18.344
Totaal:                  € 3.318.344

Structurele risico's

In onderstaand overzicht zijn de structurele risico's gespecificeerd met een risico groter dan € 100.000.

De structurele risico's met de grootste financiële impact betreffen:
- Risico op oninbaarheid van leningen die aan derden verstrekt zijn;
- Risico op opeisbaarheid van afgegeven garanties;
- De open einde regelingen in het sociaal domein;
- Onzekere financiering vanaf 2027 vanuit het Rijk a.g.v. herijking van het gemeentefonds.

Ratio structureel weerstandsvermogen

Risico's afgezet tegen incidenteel weerstandsvermogen

Ten behoeve van de vergelijkbaarheid met eerdere jaren is onderstaand een berekening gemaakt van de weerstandsratio waarbij zowel de incidentele als de structurele risico's zijn afgezet tegen het incidentele weerstandsvermogen.

De ratio kwam in 2021 uit op 1,8 (vóór resultaatbestemming), waarbij de omvang van de risico's lager was (€ 5.349.530). Belangrijkste verklaring voor een hogere ratio betreft de inschatting van de stille reserves in gemeentelijk vastgoed en gronden in eigendom van de gemeente. Daarnaast hebben we nog geen inschatting kunnen maken welke impact de herijking van het gemeentefonds heeft op Schagen.

Kengetallen

Vanuit het rapport van de Adviescommissie Vernieuwing van de begroting en verantwoording van gemeenten zijn gemeenten verplicht financiële kengetallen in deze paragraaf in de begroting op te nemen. De aanleiding van het rapport was de wens om de kader stellende en controlerende rol van de raad  te versterken. Het gebruik van kengetallen is om de financiële positie van gemeenten weer te geven en te kunnen vergelijken.

Hieronder wordt een toelichting gegeven op de gegevens van bovenstaande tabel.

Netto schuldquote

De netto schuldquote geeft inzicht in het niveau van de schuldenlast van de gemeente ten opzichte van de eigen middelen. Het geeft een indicatie in welke mate de rentelasten en aflossingen op de exploitatie drukken. Een percentage tot 100% is als voldoende aan te merken. Het percentage voor 2021 ligt beduidend lager en is hiermee ruim voldoende.

De solvabiliteitsratio

De solvabiliteitsratio geeft inzicht in de mate waarin de gemeente in staat is aan zijn financiële verplichtingen te voldoen. Een percentage van rond de 50% is voldoende. Het percentage waar wij op uitkomen is derhalve lager. Dit is niet erg, zolang de exploitatie sluitend is en er budget is om de rente en aflossingen op vreemd vermogen te voldoen.

Structurele exploitatieruimte

Het financiële kengetal structurele exploitatieruimte geeft aan hoe groot de structurele vrije ruimte binnen de vastgestelde begroting is. Daarnaast geeft dit kengetal ook aan of de gemeente in staat is om de structurele tegenvallers op te vangen, dan wel of er nog ruimte is voor  nieuw beleid. Een structureel ratio rond de 0% (van Algemene uitkering en belasting capaciteit) geeft een acceptabel risico.

Kengetal grondexploitatie

Het financiële kengetal grondexploitatie geeft aan hoe groot de grondpositie (boekwaarde) is ten opzichte van de jaarlijkse baten. Een norm bepalen voor dit kengetal is lastig. De boekwaarde van de gronden in bezit zegt namelijk nog niets over de relatie tussen de vraag en aanbod van woningbouw dan wel m2-bedrijventerrein. Maatwerk is hiervoor van toepassing. Dat wil onder andere zeggen; hoeveel woningen of m2-bedrijventerrein zijn gepland, het type en op welke plek. Daarnaast is het van wezenlijk belang wat de te verwachte vraag zal zijn. Dit vergt meer onderzoek dan naar voren komt uit het genoemde kengetal. De boekwaarde van de gronden geeft wel weer of een gemeente veel middelen heeft gestopt in haar grondexploitatie. Dit geld dient namelijk ook nog terugverdiend te worden. Om vorengenoemde redenen is geen norm verbonden aan het kengetal grondexploitatie.

Belastingcapaciteit

De belastingcapaciteit geeft inzicht hoe de belastingdruk in de gemeenten zich verhoudt ten opzichte van het landelijk gemiddelde. Een percentage van 100% wil zeggen dat we op het landelijk gemiddelde zitten.  De belastingdruk binnen de gemeente Schagen is dus hoger dan het landelijk gemiddelde.